تاریخچه پیدایش خط کوفی

پیدایش خط کوفی
هر چند که همیشه در مباحث تاریخی و پیدایشی، اختلاف نظر وجود دارد اما به نظر اکثریت محققان و تاریخ شناسان، پیدایش خط از مصری ها و سرایت آن به قبایل آرامی و سپس پیدایش خطوط صفوی، ثمودی، لحیانی، حمیری بود، که همه این خطوط با گذر زمان از بین رفته و خط صفوی پر کاربردتر ماند که بعد از آن خط به اقوام نَبطی و مردمان حیره و انبار عراق راه یافت، که نتیجه این سیر، پیدایش خط کوفی در میان مردمان حیره و انبار و گسترش آن به جهان اسلام راه یافت.

رسم الخط‌ قرآن
خط کوفی به یکی از رسم الخط‌های قرآنی اطلاق می‌شود.

ریشه خط کوفی
گفته می‌شود ریشه خط کوفی از خط سریانی گرفته شده است و عرب‌ها آن را از ساکنان عراق فراگرفتند.
از خط کوفی در کتابت قرآن و دیگر مکاتبات و تا پیش از دوره رواج و رونق خط نسخ (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) استفاده می‌شد. پس از اصلاحات ابن مقله روی خط نسخ و با توجه به رسایی و آسان خوانی آن، به تدریج از رواج خط کوفی کاسته شد. وجه نامگذاری خط کوفی
خط کوفی به خط حیری (منسوب به شهر حیره نزدیک کوفه ) نیز معروف است؛ زیرا جایگاه تحول خط سریانی به خط کوفی، شهر «حیره» بود.
پس از انتقال مرکز خلافت اسلامی از مدینه به کوفه، خط «حیری» به خط «کوفی» معروف شد.

نام‌های خط کوفی
خط «جزم»، «انباری» و «حجازی» از دیگر نام‌های خط کوفی است.

اقسام
خط کوفی به دو دسته تقسیم می‌شود: ۱. کوفی مشرقی؛ ۲. کوفی مغربی. استفاده تزئینی از خط کوفی
خط کوفی برای هر گونه تزئین روی کتاب‌ها، ابنیه، ظروف و… کاملا مناسب بود؛ زیرا ترکیب حروف آن از جهت عمودی و افقی بودن و اتصال آن‌ها به یکدیگر بر حسب ذوق کاتب، امکان پذیر است. همچنین علامت‌ها، نقطه و اعراب نیز به زیبایی آن می‌افزاید؛ به ویژه اگر علامت را - چنان که معمول بوده است- با مرکب الوان و زر نوشته باشند.

اهمیت خط کوفی
خط کوفی در پیدا شدن سلسله خط‌های نگارشی اسلام رتبه اول را دارد؛ ولی امروز از لحاظ کاربرد در رتبه آخر جای گرفته است.(فضایلی، حبیب الله، ۱۳۰۲ - ۱۳۷۶، اطلس خط، ص(۱۸۸-۱۹۳).)


انتشار خط کوفی
خط کوفی توسط حرب بن امیة بن عبد شمس که از دانشمندان قریش بود، در کتاب تذکره خط و خطاطان به نقل از فخرالاشراف آمده است«خط کوفی، بدان سبب به کوفی مشهور شد که چون کوفه مقر خلافت امیرالمومنین علی(ع) رویش گردید و خود آن حضرت هم یکی از نویسندگان عالی مرتبه بود. رواج بیشتری یافت و احکام و ارقام بدان نوشته شد لذا از آن پس به کوفی شهرت یافت.» وی همچنین گفته است: «نسبت خط کوفی به آن شهر به مناسبت زیاد نوشته شدن و تولیدات فرهنگی و قرآنی آن در شهر کوفه است» (اصفهانی ،۱۳۶۹ -۴۷)

دوست محمد کوشوانی هروی پیرامون وضع خط کوفی در رساله حالات هنروران می‌گوید:«اول کسی که خط نوشت... آدم صفی‌الله بود... و بعد از آن حضرت ادریس (ع) اما معلوم نیست که بر چه اسلوب کتابت می‌شد ؛ اگرچه مشهور است که کلام به عبارت سریانی و عبری بود... بعد از آن یعرب بن قحطان (واضع خط کوفی) از اسلوب معقلی به کوفی آورد. اما به دست یعسوب الدین امام المتقین، امیرالمومنین علی(ع) تکمیل یافت و علامت کتابت آن حضرت ، بُعد صفا و لطافت آن است که در سرِالفِ مکتوب آن حضرت به قدر نیم نقطه شکاف می‌باشد» خط کوفی نام خطی از خطوط اسلامی است که ظاهراً منسوب به شهر کوفه است و گفته می‌شود که در آن جا شکل گرفته و توسعه یافته‌است، ولی آنچه حقیقت دارد ریشه پارسی تبار این خط است که از خط آرامی (خط پهلوی اشکانی) زاده شده است. پس از سدهٔ سوم هجری با فراگیر شدن خط نسخ و دیگر دبیره‌های نوآوری شده، رفته‌رفته کاربرد خط کوفی کم‌تر شد، و با همت ایرانیانی چون ابن مقله شیرازی به خطوط امروزی نزدیک تر شد ، و سر انجام پس از سده پنجم هجری کمابیش کنار گذاشته شد و بیش‌تر کاربرد تزیینی و محدود یافت.
خط و کتابت در صدر اسلام
سال‌ها قبل از اسلام، مکه مرکز تجارت و بازرگانی و احیاناً کانون ادبی بود و در آنجا تنی چند از مردم باسواد بودند. همزمان با حیات رسول خدا (ص) و نیز نبوّت ایشان ‌، عده ای در مکه خواندن و نوشتن می‌دانستند. پیامبر اکرم صلی الله خود نخستین مروج خط و کتابت در تاریخ اسلام بوده‌ند، ایشان پس از پیروزی در جنگ بدر که هفتاد نفر از مشرکان اسیر شده بودند فرمود: اُسرایی که باسواد هستند، چنان که هر یک به ده کودک مسلمان خواندن و نوشتن بیاموزد می‌تواند آزاد شود (زنجانی ،۱۳۸۸ هـ ق ۵۲ و ۵۳). سابقه کتابت در مکه و مدینه
پس از هجرت پیامبر اسلام(ص) به مدینه، متجاوز از ده نفر خواندن و نوشتن می‌دانستند، که بیشتر آنها با خط نسخ قدیم (حجازی) می‌نوشتند. پیامبر اکرم (ص) زید بن ثابت(از اصحاب حضرت محمّد(ص) و از جمله انصار است. او کاتب قرآن و نیز کاتب مراسلات پامبر(ص) بود و با زبان‌های عبری، کلدانی و آشوری آشنایی داشت) را در مدینه مأمور فراگرفتن خط یهودیان نمود تا وقتی آنان نامه‌ای به آن حضرت می‌نویسند، زید بتواند آنها را برای رسول خدا بخواند زید بن ثابت ظرف ۱۵ روز این خط سطر نجیلی:(خط استرانجیلی، اسطرانجلا خطی از خطوط الفبای سریانی و بهترین و شیواترین و قدیمی‌ترین خطوط سریانی بوده‌است، که به سریانی کهن نیز موسوم است) را فرا گرفت و در آن مهارت پیدا کرد. چون خط سطر نجیلی گونه‌ای از خط سریانی است نوشتند که زید بن ثابت خط سریانی نیز می‌دانست با این شواهد تاریخی می‌توان گفت که مکه سابقه بیشتری نسبت به مدینه در خط و کتابت داشته است. در صدر اسلام تازیان (اقوام عرب) دو گونه خط می نوشتند : یکی خط نسخی برای نامه نگاری و نوشته‌های عادی و گاهی برای نگارش قرآن و دیگری خط کوفی که بیشتر برای کتابت قرآن از آن استفاده می‌شد (حجتی ،۱۳۶۰: ۱۸۰ -۱۸۴)
نخستین نوع خوشنویسى که قرآن کریم به آن نوشته شد «خط کوفى» بود. بعد از ظهور اسلام در ایران، این خط نیز رواج یافت.

با تأسیس شهرهاى کوفه و بصره در دومین دههٔ شکوفایى اسلام، دانشمندان گرانقدرى بوجود آمدند که توجه زیادى به زبان و خط عربی داشتند و کوفه نقش تعیین‌کننده‌اى در خط مکّى - مدینه‌اى داشت؛ و خط جدیدى پدید آمد که بنام خط کوفى مشهور شد. خط کوفى در نیمه دوم قرن اول هجرى به اوج خود رسید و سه قرن دوام یافت.

به طور کلى خط کوفى در دو نوع ظاهر شده است. یکى تحریری، کتابتی، ساده و تزئینى و موشّح؛ و دیگرى کوفى بنّایى و معقّلی:
خط کوفى تزئینی، از قرن دوم هجرى عامل بسیار مهمى در هنر اسلامى براى سوره‌هاى قرآن مجید، نوشته‌هاى روى سکه‌ها و لوحه‌هاى یادبود بشمار مى‌آمد. اما مهم‌ترین جلوه خط کوفى تزئینى را باید در قرن چهارم هجرى در کتیبه‌هاى سلجوقى که در اواخر حکومت خلفاى عباسى فعالیت داشتند، جست‌وجو کرد. از قرن چهارم به بعد خط کوفى به تنهایى شکل تزئینى یافت و این تحول تا اواخر قرن پنجم هجرى ادامه یافت. از این زمان به بعد خط کوفى عملکرد اصلى خود را از دست داد و صرفاً تزئینى گشت.

خط بنایى یا معقلى خطى است بدون دور و متکى بر سطح. خط بنایى تشکیل شده از خطوط مستقیم عمود برهم که زوایایى را بوجود مى‌‌آورد.

اصل و منشأ خط کوفى از خط سریانى است. خط کوفى ایرانى نیز براساس نتایج برخى پژوهندگان معاصر در آثار بازمانده کشف شده است. این خط کوفى شیوهٔ خاصى داشته با حروف منفصل که با خاطى مویین به یکدیگر پیوسته و در آن شباهتى با خط اوستایى و پهلوى یافت شده است که آن را کوفى شیوهٔ ایرانى نامیده‌اند.

خط کوفى در ایران تا مدت پنج قرن معمول بوده است که بیشتر در کتابت قرآن و تزئین ابنیه، کتب، ظروف و ... بکار مى‌رفته است.

تقسیم خط کوفی از نظر شیوهٔ نگارش
به‌طور کلی شیوه‌های نگارش خط کوفی را می‌توان به دو شیوه یا شاخه بزرگ مشرقی و مغربی تقسیم کرد:

کوفی مغربی
خط کوفی مغربی خطی است مشتق شده از کوفی قدیم، کهن‌ترین نمونه از این نوع خط مربوط به اواخر سدهٔ سوم هجری است که به شیوهٔ قیروانی نوشته شده‌است. خط قیروانی ظاهری هندسی دارد و به‌ویژه به حالت مستطیل و زاویه‌دار نوشته می‌شود. از میان شاخه‌های خط کوفی مغربی، خط تونسی نزدیک‌ترین آن‌ها به شیوه‌های خط مشرقی این خط است. اختلافی که بین کوفی مشرقی و مغربی وجود دارد در دو عامل خلاصه می‌شود، یکی در طرز نوشتن دو حرف «ف و ق» و عامل دوم در به کار گرفتن ردیف الفبایی.

خط کوفی مغربی را می‌توان بر اساس سرزمینی که در آن رواج داشته به این شیوه‌ها تقسیم کرد:
1)قیروانی (اندلسی، قرطبی، فاسی) منسوب به قیروان که اکنون در تونس واقع است و سایر شهرهای آن منطقه
2)تونسی - منسوب به تونس
3)جزائری - منسوب به الجزائر
4)سودانی - منسوب به سودان

کوفی شرقی
خط کوفی شرقی یا مشرقی خود به سه دسته قابل تفکیک است:
اصیل عربی (شامل مکی، مدنی، کوفی، بصری، شامی، مصری و دیگر انواع آنها)
ایرانی (که به آن پیرآموز یا قیرآموز هم گفته‌اند)
مختلط (که ترکیبی از شیوه نگارش ایرانی و شیوه‌های عربی است)

تقسیم خط کوفی شرقی از نظر تزیینات
خط کوفی به‌ویژه آنچه که در شرق سرزمین‌های اسلامی و بیش از همه در ایران و آسیای مرکزی رواج داشته از نظر تزییناتی که یافته بسیار متنوع و متفاوت است. با این وجود آن را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد:

۱)ساده:خطی تحریری که بیشتر برای کتابت قرآن به کار می‌رفت.
2)تزیینی: که شامل گونه‌های مختلفی نظیر گل و برگ دار، گره دار، مشبک، مصور، مزین و … بود.
3)کوفی بنایی: برای کتیبه نگاری و تزیین بناها بکار گرفته شد و تماماً از سطح تشکیل می‌شد و هیچ دوری نداشت. خط کوفی بنایی به جهت خوانایی به سه سطح آسان، متوسط و مشکل طراحی می‌شود که گونهٔ مشکل آن از دو بخش مثبت و منفی تشکیل می‌شود و هر دو بخش آن قابل خواندن است.

کوفی ساده (محرر)
خط کوفی ساده یا تحریری همان شیوه قدیمی است که در سده‌های اولیه اسلامی به‌ویژه در دوره امویان بیشتر برای کتابت قرآن به‌کار می‌رفته‌است هرچند مواردی از کاربرد تزیینی این خط نیز به‌چشم می‌خورد و نمونه‌هایی از آن را می‌توان بر روی مسکوکات اموی یا در کتیبه مسجد ابن طولون در شهر قاهره متعلق به نیمه دوم سده سوم هجری دید.
کوفی ساده یا محرر را به دو شیوه تقسیم کرده‌اند:
1)سادهٔ خالص
2)سادهٔ ایرانی

کوفی تزیینی
خط کوفی تزیینی بر خلاف نوع ساده و تحریری که تابع اصول و قواعد معینی در نگارش حروف می‌باشد، هیچ قاعده مشخصی ندارد و کاربرد تزیینی به‌کلی شکل حروف را دستخوش تغییر می‌کند. مشکل اساسی کوفی تزیینی در تمامی شعبات فراوانش، خواندن آن است؛ که به سبب افراط در جنبه تزیینی، این خط پیچیده و مشکل‌خوان شده‌است تا جایی که حتی برای قرینه‌سازی و ایجاد فضای مطلوب تزیینی، در شکل حروف تصرف کرده و به نقاشی و رسامی متوسل شده‌اند، گاه حروف در میان انبوهی از شاخ و برگ و گل یا تزیینات هندسی قرار می‌گیرد چنان‌که در نظر اول نوشته به صورت توده‌ای از گل و گیاه جلوه می‌کند. این خط دارای انواع گوناگونی است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

مشجر
این شیوه تزییناتی ابتدایی و کم‌کار دارد. در این روش سر یا انتهای حرکات عمودی و برخی حروف مانند «ن» و «و» مانند شاخه‌های درختان، شاخه شاخه شده‌است. قدیمی‌ترین نمونه این خط در مسجد نایین قابل مشاهده است.

مورق (برگ‌دار)
در این شیوه فضای خالی بین حروف و کلمات با شاخه‌ها و برگ‌ها پر می‌شود. معروف‌ترین شکل این نوع خط کوفی تزیینی با گل و بوته‌های برگ‌دار تزیین یافته‌اند. شاید زیباترین نمونه کوفی تزیینی مورق کتیبه‌های مسجد سلطان حسن در قاهره باشد.

مزهر (گل‌دار)
در این خط حروف و کلمات با گل و برگ شبیه به تذهیب زینت داده می‌شود در حقیقت در همان نیمه دوم قرن سوم هجری، کوفی با نقوش اسلیمی مخطوط شد و با خطوط اولیه تفاوت پیدا کرد این تحول در قرن پنجم هجری به حد نهایی خود رسید.

مظفر (ناخنی)
در این شیوه علاوه بر تزیین فواصل بین حروف و کلمات با گل و شاخ و برگ گیاهان، خود کلمات و حروف نیز تزیین می‌شوند.

معشق (درهم پیچیده یا گره‌دار)
در این شیوه افزون بر گل و برگ در لابه‌لای خطوط حروف عمودی بسیار بلند کشیده می‌شوند و بر دربالا با هم گره خورده ترکیبی شبیه به نقوش هندسی اسلامی پدیدمی‌آورند. به این شیوه متعقد یا گره‌دار نیز می‌گویند.

موشح (مصور)
در این شیوه جنبه تزیینی به‌طور کامل بر خط غلبه دارد و شکل هندسی حروف و تزیینات نقاشی شده درهم آمیخته شده و هم در خط و هم در فاصله بین نوشته‌ها و به اصطلاح زمینهٔ حروف، تزیینات یا گره‌های متنوع و پُرکاری به چشم می‌خورد. انبوه تزیینات آمیخته با خط موجب دیرخوانی و سخت‌خوانی خط کوفی موشح می‌گردد. نمونهٔ کامل خط کوفی موشح در داخل آرامگاه پیر علمدار در دامغان مربوط به اوایل سده پنجم هجری می‌توان دید.

کوفی بنّایی (معقلی)
خط بنّایی یا مَعْقِلی نوعی خط کوفی زاویه‌دار به‌شمار می‌رود که براساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. این خط دارای زوایای قائمه‌است که به‌طور کلی یک طرح کامل هندسی را ایجاد می‌کند. به نظر می‌رسد این خط در پی تکامل شیوه‌های آجرچینی و در پی تکامل آجرکاری و کاشی‌کاری پدید آمده‌است. انواع خط کوفی مَعْقِلی در کتیبه بناها در دوران‌های مختلف به ویژه در دوره‌های سلجوقی، تیموری و صفوی به کار برده شده و نمونه‌های بسیار از این دست در بناهای شهرهای مختلف وجود دارد یکی از بهترین نمونه‌های آن در مسجد گوهرشاد مشهد به چشم می‌خورد. کوفی بنایی یا مَعْقِلی که خود به سه نوع آسان، متوسط و مشکل تقسیم می‌شود و دارای نام‌های منجر، مربعی یا مستطیلی متداخل است.  
امام علی(ع) منشأ خوشنویسی اسلام
منشأ خوشنویسی اسلامی را به مولای متقیان حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند؛ قاضی میر احمد بن منشی قمی درباره قواعد نگارش و مبنای خط کوفی به دست آن مقام مقدس گفته است اقلام معجز حضرت شاه ولایت پناه سلام الله علیه در میان است که چشم جان را ضیا و لوح ضمیر را جلا کرامت می‌فرماید. و خوش‌تر از آن حضرت صلوات علیه  کسی دیگر ننوشته‌، و بهترین خط های کوفی آن است که  آن حضرت صلوات علیه نوشته اند و در خط کوفی دانگی دور است و باقی سطح ، و آنچه خط مبارک شاه ولایت پناه است ، سرهای الف دو شاخه است و بیاضی از آن الف در نهایت نزاکت و غایت لطافت و باریکی ظاهر می‌شود و استادان سند آن خط و سلسله شجره آن خط بدان حضرت صلوات الله علیه می‌رسانند(منشی قمی ،۱۳۵۱ -۱۳) .

در تمامی کتب و رسالاتی که درباره اصول و قواعد خوشنویسی به فارسی یا عربی تألیف شده‌اند معمولا نام حضرت علی (ع) در خوشنویسی آمده است و حتی برخی از نویسندگان همچون درویش محمد بخاری سلطان علی مشهدی و قاضی میراحمد منشی قمی در رسالات خود اختراع خط کوفی را به آن حضرت نسبت داده‌اند . آن حضرت احادیث متعددی درباره اصول و قواعد خوش نویسی بیان کرده اند.
کتابت امام علی(ع) به گواهی تاریخ
سید کمال حاج سید جوادی مولف کلک قدسی در کتاب خود آثاری که حضرت علی (ع) به خط کوفی کتابت نموده اند به شرح زیر بیان کرده است :

 الف) قرآن‌هایی که در پایان آنها رقم (علی بن ابی طالب) و (کتبه و ذهبه علی بن ابی طالب) دارد، ابن الندیم می‌گوید:«مصحفی را که به خط علی بن ابی طالب نزد ابو یعلی حمزه حسنی بود دیدم»(ابن الندیم ، ۱۳۸۱- ۱۴) .
- قاضی میر احمد منشی قومی  در کتاب خود اشاره می‌کند مصحفی را که به خط علی بن ابی طالب در کتابخانه شاه طهماسب صفوی بود مشاهده کردم (منشی قمی ، ۱۳۵۱- ۱۴).
- ابوعبدالله زنجانی مولف کتاب تاریخ قرآن نیز گفته‌ است: «قرآنی به خط کوفی در کتابخانه امیرالمومنین نجف دیدم که در پایان آن آمده است : کتبه علی بن ابی طالب فی سنه اربعین من الهجره»
یحیی بن قاسم علوی نقل می‌کند که من سفینه‌ای(کتابی که در ان مطالب مختلف جمع شده باشد) از پوست دیدم که امیرالمومنین به خط کوفی دعای سحر را نوشته و پایان آن این عبارت بود : (کتبه علی بن ابی طالب فی آخر نهار الخمیس هادی العشر ذی‌الحجة سنه الخمس و عشیرین من الهجره)
ابن عتبه در عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب ، صفحه ۸۰ می‌نویسد«در نجف اشرف مصحفی بود در سه مجلد به خط امیرالمومنین (ع) و در آخر آن نوشته شده بود کتبه علی بن ابی طالب ، این مصحف در آتش سوزی آن مزار مبارک در سال ۷۵۰ هـ ق سوخت. همچنین او اضافه می‌کند در مزار عبیدالله بن علی در شهر میسان(بین شهر واسط و بصره) نیز مصحف دیگری به خط امام علی(ع) بود که در یک مجلد قرار داشت و در آخر آن بعد از اتمام کتابت قرآن مجید نوشته شده بود:
«بسم الله الرحمن الرحیم کتبه علی بن ابی طالب وی اضافه می‌کند در این امامزاده آتش سوزی رخ داد و مصحف در آتش سوخت»

ب) قرآن‌هایی که با ذکر منسوب آمده و در موزه طوپ قاپی سرای ترکیه، گنجینه حرم حضرت علی(ع) در نجف اشرف مسجد رأس الحسین علیه السلام در قاهره ، موزه عراق ، موزه قرآن آستان قدس رضوی ، موزه یمن ، در موزه ملی ایران ، موزه پارس شیراز و کتابخانه امیرالمومنین نجف اشرف نگهداری می‌شوند، و به نظر می‌رسد که این‌ها نیز به خط و کتابت آن حضرت باشد. خط کوفی منشأ خط عربی و فارسی است و ۲۸ حرف غیر از همزه دارد این خط درآغاز نقطه واعراب نداشت که بتدریج به آن‌ اضافه شد، در خط کوفی ۵ دانگ و نیم سطح و نیم دانگ دور نوشته می‌شود.